Change is not the question

I’m going nowhere. Don’t look so scared.

So tell me that you love me again. Tell me that you care.

I’m going nowhere. Could be I’m already there.

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                – R. Smith –

Therapie wordt vaak onlosmakelijk geassocieerd met verandering. Dikwijls wordt deze verandering ook nog eens nader omschreven als bijvoorbeeld noodzakelijk, gewenst, vereist. Soms ook met het complement; het is maar vanuit wiens standpunt en/of tijdsperspectief je het bekijkt. Maar ongeacht dat perspectief, zit er impliciet telkens een negatief waardeoordeel vervat in die veranderingshypothese. Verandering is immers slechts nodig als iets verkeerd, onvoldoende, zwak, inferieur, imperfect is. De gekwetste ziel dient aangepakt. En daar knelt vaak het schoentje. De cliënt/cliënt heeft angst voor die confrontatie. Confrontatie met de kwetsuur, het initiële trauma. Alleen al daarom vergt het moed om de stap naar therapie te overwegen. Net daardoor is het vaak de omgeving (vb. familie, vrienden, kennissen, collega’s, …) die iemand – evenzeer impliciet en onbewust, omdat de cliënt in interactie met die omgeving botst op de grenzen van het draaglijke – ertoe aanzet in therapie te gaan.

Meteen hebben we de 3 partijen benoemd die bij de aanzet tot therapie betrokken zijn: de cliënt zelf, diens omgeving en de gezondheidsprofessional waarvan de therapeut uiteindelijk de exponent is. Zij initiëren het proces van verandering.

Een relevante vraag daarbij is wat elk van hun intenties zijn om dit (veranderings)proces op te starten en gaande te houden. Is dat puur uit eigenbelang, louter uit altruïsme, of ergens tussenin op die continue schaal van 2 uitersten? Neen, deze vraag is niet louter academisch van aard. Want onderliggend peilen we naar de vraag wie van deze 3 uiteindelijk te vertrouwen is. Inderdaad, te vertrouwen, want verandering is geen theoretisch concept, maar een actie met (soms verstrekkende) praktische gevolgen.

Moeten we de therapeut vertrouwen? Is die al bij al niet op zoek naar een interessant studieobject om ofwel bestaande inzichten bevestigd te zien, ofwel nieuwe wetenschappelijke doorbraken verder empirisch te onderbouwen? Observaties leiden in die context tot labels, tot het uiteindelijk in vakjes stoppen van geïnterpreteerde realiteit. Al is dat voor menigeen soms ook gewoon intellectuele masturbatie die genezing (verandering?) begrenst tot wat het specifieke artificieel afgebakende vakje toevallig – waarbij toeval gedefinieerd wordt door de actuele staat van de geneeskunde – toelaat. Voor alle duidelijkheid: dit laatste kan trouwens evenzeer een guilty pleasure zijn van de cliënt of diens omgeving…

De omgeving vertrouwen dan maar? Uiteraard is deze bezorgd om het welbevinden van de cliënt. Zij observeren een probleem en zijn bekommerd. Of dragen zij evenzeer bij tot dat probleem en hebben zij er zelfs baat bij een en ander in stand gehouden te zien?

Rest de cliënt zelf. Is hijzelf wel te vertrouwen? Niets zo makkelijk dan zich te wentelen in tegenslag of het probleem te negeren/ontvluchten. Zelfs in direct gesprek met omgeving of therapeut heeft de cliënt de mogelijkheid om op veilig te spelen: de gesprekspartner wordt in de waan gelaten de waarheid te hebben gedetecteerd, terwijl het eigenlijke trauma onaangeroerd blijft en de confrontatie door derden met de eigenlijke kwetsuur vermeden wordt.

Echter wordt ook de cliënt met een dilemma geconfronteerd. Hij alleen ervaart hoe diepgeworteld de kwetsuur inspeelt op dagelijkse handelingen. Hij is het aan zichzelf verplicht dit te (h)erkennen, en als dusdanig op zoek te gaan naar zijn ware identiteit. Misschien wordt in die zoektocht een en ander wat makkelijker verteerbaar als we de hoofddoelstelling van therapie – en bij uitbreiding het leven – niet foutief blijven benoemen als veranderen, maar als leren aanvaarden. Dit klinkt uitermate fatalistisch, terwijl het natuurlijk zoveel meer kan zijn.

Sigmund Freud publiceerde, samen met Josef Breuer, in 1895 het bekende naslagwerk “Studien über Hysterie”, geldend als diens eerste essay over klassieke psychoanalyse. Een vaak geciteerde en tegelijkertijd frequent misbegrepen zin uit dit naslagwerk betreft de stelling dat “veel winst bij de cliënt kan worden geboekt als we erin slagen om diens hysterische/neurotische ellende te transformeren in een alledaags gevoel van ongeluk.” Onderliggend lijkt Freud op het eerste zicht met deze uitspraak het fundament van therapie te herleiden tot de vereiste om te transformeren (lees: veranderen). Niets is minder waar: hij omschrijft therapie eigenlijk als een gradueel aanvaardingsproces; van het leven zoals het daadwerkelijk is in plaats van wat we zouden wensen dat het was.

Freuds uitspraak lijkt op het eerste zicht dan ook extreem cynisch, maar onderliggend houdt hij eigenlijk een diepzinnig pleidooi voor moedige aanvaarding van fysieke en emotionele kwelling. Of nog: voor aanvaarding zoals we daadwerkelijk (kunnen) zijn, met al onze beperkingen, maar ook met al onze (nog verborgen) capaciteiten. Aanvaarding impliceert het erkennen van de realiteit, en is per definitie niet-veroordelend. Hierdoor kan net aanvaarding, in tegenstelling tot vermijd- of vluchtgedrag, pijnverlichtend werken.

De enige paradox bestaat erin dat verandering hoogstens nodig is op een meer oppervlakkig niveau. Immers, zelfdestructief gedrag, negatieve zelfperceptie, neerwaartse defensiemechanismes, of ongezonde levensstijl, staan de eigenlijke ontwikkelingsfase van wat reeds inherent aanwezig is vaak in de weg, en net dat dient bijgestuurd/veranderd te worden. In die zin mag verandering nooit angst inboezemen.

Meteen is het eigenlijke punt gemaakt van wat vruchtbare therapie ambieert.

Therapie is een gedetailleerde zoektocht of minutieus ordeningsproces dat in staat stelt om gedachten, kennis, inzichten, gevoelens, sterktes, talenten aan de oppervlakte te brengen. Het zichtbaar maken van die elementen impliceert per definitie dat zij intrinsiek reeds aanwezig zijn, maar nog niet de kans kregen tot volle ontwikkeling te komen. Of door de (traumatische) levensloop gaandeweg onderdrukt werden en op de achtergrond terecht kwamen.

Therapie maakt de cliënt dan ook niet tot een (ver)ander(d) mens die zichzelf in een identiteitscrisis dreigt te zullen verliezen op basis van allerhande suggesties van buitenaf, maar tot een betere – dan toch een waardeoordeel – versie van wie hij vooreerst aanvaard te zijn.

In die zin omvat therapie ook de verplichting aan jezelf om alle onderhuids aanwezige – zeg maar aangeboren, aangekweekte of zelfs genetisch bepaalde – capaciteiten, hoe diep ook verborgen of geblokkeerd, te activeren en ontwikkelen, desnoods via, of net dankzij, een interactie met de omgeving en de therapeut. Een prachtig te bewandelen pad. Naar een eindpunt dat slechts gepredestineerd is in haar potentieel, geenszins in haar realisatie.

In die zin kan therapie verslavend werken, en voor één maal hoeft narcisme misschien niet negatief geconnoteerd te worden.

TD.

T. Degreef is consultant in gezondheidszorg en (co-)auteur van diverse wetenschappelijke publicaties waaronder “Sociale kosten-batenanalyse van alcoholgebruik en -misbruik in België”.